Lussi en Lucia
Stel jezelf eens voor wat de winterse duisternis betekend in een schaars bevolkt middeleeuws noord Europa (zoals Scandinavië). Waar boerenhoeven ver uit elkaar liggen in opengehakte plekken in het bos. Waar de mensen diep verscholen onder rieten daken wonen met een put naast het huis, waar ‘s zomers de houtvoorraad is opgestapeld. Waar je de geur van hooi ruikt in de hooischuur en het graan ligt opgeslagen in de schuur ernaast. Buiten is het koud en donker. In de woning brandt het vuur met daarboven een ketel die een heerlijke etensgeur verspreid. De koeien staan in dezelfde ruimte rustig te herkauwen.
In de donkerste nacht van het jaar, de nacht voor Yule, de nacht voor midwinter, houdt de wereld zijn adem in en wacht gespannen af. Net zoals de nacht het donkerst lijkt vlak voordat de zon opkomt in de ochtend, zo duister is de nacht vóór Yule. Het veiligst ben je binnen bij het vuur, want buiten jaagt Lussie tijdens Lussienatta (lussie nacht) door de wolken met haar volgelingen Lussiferda.
In deze legende zijn tussen Lussinatta en Yule trollen, boze geesten en in sommige verhalen zelfs de geesten van overledenen actief. En naar buiten gaan in deze donkere periode, waarin het licht overdag nauwelijks zichtbaar is, is ronduit gevaarlijk. Zeker wanneer kinderen kwade streken hebben uitgehaald en zich hebben misdragen. Dan bestaat de kans dat Lussi persoonlijk door de schoorsteen naar beneden komt om hen te halen. In deze nacht moet alles in orde zijn voor het Yule feest, anders is het mogelijk dat Lussi het hele huishouden komt straffen. En daarom is het maar het beste om de hele nacht wakker te blijven tijdens de Lussevaka (Lussie wake), zodat je niet wordt overvallen.
In de ochtend, na Lussienatta is de eerste glimp van de zon te zien, die zich al die donkere dagen heeft verstopt en wordt de nieuwe hoop geboren in de vorm van het licht wat al het duister verdrijft. Het is feest! Het is 13 december. De periode dat de zon zal klimmen aan de hemel is weer aangebroken. Een vreugdekreet wekt het hele huis: We hebben de duisternis overwonnen!. Dit is het moment van de winterzonnewende!
Lucia
Ergens anders op de wereld, vele dagreizen naar het zuiden, in Italië om precies te zijn, bidt een jonge maagd, genaamd Lucia, om de genezing van haar zieke moeder. Ze geloofd zo stellig dat God haar moeder zal genezen dat ze tegen de wil van haar Romeinse verloofde de christelijke God aanroept. En als dan haar moeder uiteindelijk geneest, geeft ze uit gulle dankbaarheid haar bruidsschat aan de armen. Haar verloofde is zo boos dat hij Lucia overlevert aan de Gouverneur Paschasius, die haar beschuldigd van verraad en haar laat martelen. Na vele pogingen haar te doen bezwijken geeft ze datgene wat ze niet mee kan nemen in haar dood: Haar prachtige ogen vol licht. Ze schenkt de ogen aan de christelijke God. Het verhaal gaat dat Lucia haar eigen ogen uitstak maar toch bleef zien. Zo werd Lucia na haar dood een martelaar en o.a. patroonheilige van de blinden en slecht zienden, Zij wordt vereerd als patrones van het licht in de ogen.
Menging van verhalen
Wanneer het christendom zich verspreid in Europa, verspreid het verhaal van Sint Lucia mee. In de duistere wintermaanden wordt haar licht geschenk in het noorden van Europa van harte aangenomen om zich vervolgens te mengen met de traditionele verhalen van het pre-christelijke spiritualiteit in de scandinavische landen. Met name in Zweden is Sint Lucia een begrip.
De naam Lucia komt van het Latijnse “Lux” wat licht betekend (2e naamval “Lucis”).
De naam Lussi komt niet van “Lux” maar is meer verbonden met Lucifer. Zo verhaald een legende dat Lussi de eerste vrouw van Adam was, maar een pact sloot met de duivel. Volgens sommige verhalen zijn haar volgelingen eigenlijk haar kinderen die werden geboren uit gemeenschap met de duivel. Het verhaal dat ze rondvliegt door de lucht en ongehoorzame kinderen komt halen heeft veel overeenkomsten met de Wilde Heir, een razende jachtstoet langs de hemel van overledenen, aangevoerd door Wodan of Odin.
Maar Lucia is de brengster van het licht. Dit licht wordt symbolisch weergegeven in brandende kaarsen die Sint Lucia op haar hoofd draagt.
Juliaans of Gregoriaans
Maar de winterzonnewende is toch pas op 21 December?
Plak je midwinter aan een datum vast, dan valt in de Juliaanse kalender midwinter rond 21 december. Bij het veranderen van de Juliaanse kalender in de Gregoriaanse kalender kwam deze datum verder naar voren in de maand en viel het op 13 december, tesamen met Sint-Lucia. Combineer je de symboliek van beide dagen, dan ontstaat het beeld van de lichtbrengster met de kaarsen op haar hoofd die in de donkerste tijd van het jaar het licht terug komt brengen met haar armen vol voedsel als geschenk. En zo wordt de nieuwe zon geboren. Tenminste, dat is de boodschap van Lucia. Midwinter en Yule worden tegenwoordig nog steeds op 21 December gevierd.
Wat wordt er gevierd?
Op 13 December, de dag van Sint Lucia vertegenwoordigd het jongste meisje in huis Lucia. Ze is gekleed in een witte jurk (welke staat voor maagdelijkheid en reinheid) en draagt een rode band om haar middel (wat staat voor het vergoten bloed van lucia) met een kaarsenkroon op haar hoofd (symbool van het licht). Ze wekt de huisgenoten met warme drank en het speciale saffraanbrood, terwijl ze het Lucia-lied zingt.
“Wij groeten, wij groeten,
hier komt de Lucia bruid
Haar lichtkroon draagt zij
het wilde vuur uit.
Zij kan nu velen brengen
brood van helder geel saffraan,
want sterrenkind’ren dragen
steeds weer nieuw brood voor haar aan.”
Safraanbroodjes
Wanneer de traditie van de saffraan broodjes zijn oorsprong heeft is wat lastig te achterhalen in mijn speurtocht naar de viering van Sint Lucia. De Lussebullar, oorspronkelijk Lussekatter genaamt, zijn broodjes gekleurd met saffraan en lijken op gekrulde kattenstaarten. Oorspronkelijk kunnen deze spiraalvormen de zonneloop symboliseren en omdat ze twee krullen hebben zou dit symbool kunnen staan voor de tegenpolen, winter- en zomerzonnewende. Broden werden vaak aangeboden als offer en op de drempel van de deur gelegd om de geesten en zielen gunstig te stemmen zoals tijdens Lussinatta.
Een andere mogelijkheid is dat het zielenkoeken zijn, waarbij oorspronkelijk tijdens het eten een paternoster werd gebeden om de lijdende zielen uit het vagevuur te verlossen. De gele kleur staat hier dan symbool om de vlammen van het vagenvuur aan te geven.
“Een Drachma Saffraan met WIjn, of in eenige Spijs ingenoomen, geeft zoo een onmatige verheuging aan het Hert, dat met daar van al lagchende sterft…”
– Naar Lusitianus uit: Nauwkeurige Beschrijving der Aardgewassen (1696), Abraham Munting –
Saffraan (Saffraankrokus, Crocus sativus) staat bekend als het gouden kruid, de lichtbrenger, de geluksbrenger en werd in Egypte, het Romeinse rijk, bij de Grieken, in India en ook in China geëerd. Het is goed mogelijk dat Vikings al vroeg de saffraan meebrachten van hun reizen rond de wereld. Saffraan is zo kostbaar dat het heel goed als ruilmiddel heeft kunnen dienen. De werking van saffraan is als een antidepressivum. Het verdrijft melancholie. Een vrolijke stemming is van harte welkom in de diepe duisternis als de zon op zich laat wachten. Zo brengt Lucia het licht in de vorm van kaarsen en in de vorm van voedsel en verdrijft de sombere stemming van het duister met Saffraan. Saffraan heeft geneeskracht op vele kwalen en heeft in het volksgeloof een belangrijke functie als “beschermer tegen het kwaad”.
Recept Lussekatter Sint Lucia brood
- 500 gram meel (meng hiervoor gelijke deel volkorenmeel en bloem)
- 25 gram verse gist
- 250 ml lauwe (plantaardige)melk
- 6 draadjes saffraan
- 100 gram (plantaardige) boter
- 150 gram suiker (of oerzoet)
- 50 gram rozijnen
- 35 gram sukade*
- snufje zout
Ander recept:
- 1000 gram bloem
- 500 ml melk
- 200 gram boter
- 110 gram suiker
- 50 gram verse gist of 20 gram instant gist
- 2 (losgeklopte) eieren
- 1 gram saffraan
- 1 handje rozijnen
- 0,5 tl zout
*Sukade is de gesuikerde schil van de vrucht van de sukadeboom, Citrus medica.
Los de draadjes saffraan op in (een gedeelte van) de (soja)melk. Doe het meel in een grote schaal, maak in het midden een kuiltje waarin je de opgeloste gist doet (gebruik hiervoor een beetje sojamelk), de rest van de (soja)melk, en het snufje zout (zorg er wel voor dat het zout niet rechtstreeks in aanraking komt met de gist!). Dit geheel goed mengen en de overige ingrediënten toevoegen. Blijf kneden (minimaal 10 minuten) tot het deeg soepel is. Vorm er een mooie lange rol en krul dit op tot een S met 2 spiralen, die je in het ingevette broodblik op een warme plaats laat rijzen, minimaal 1 uur.Afbakken in een voorverwarmde oven (± 225 graden) in 35 à 45 minuten. (recept met dank aan “Vrije opvoeding”, zie bronnen)
Bronnen
Uyldert
de Cleene
Cunningham
Kutik & Ott-Heitman
Raephorst
Lucia van Syracuse https://www.beleven.org/feest/heilige_lucia_van_syracuse
Vrije opvoeding https://www.ontwerpt.nu/vo/vslucia.html
Wiki NL Wilde Jacht https://nl.wikipedia.org/wiki/Wilde_Jacht
Zweedse Jaarfeesten http://www.dynamaaik.se/?tag=zweedse-jaarfeesten&fbclid=IwAR0ObSRgvAAxjHcUgKpP8I6kP3i3IsmAbKeDG442nffyDe_u9hmD8r5g_Kc
Liturgical Year Calender https://www.catholicculture.org/culture/liturgicalyear/calendar/day.cfm?date=2018-12-13
Heiligen Lucia http://www.heiligen.net/heiligen/12/13/12-13-0304-lucia.php
Luchia en Lussekatter https://semiswede.com/2011/12/13/lucia-and-lussekatter/
Sweden Culture traditions https://sweden.se/culture-traditions/lucia/
Real Scandinavia http://realscandinavia.com/st-lucia-day-in-sweden
